door Loe Giesen

Moated site is een internationale term voor een complextype bestaand uit enkele gebouwen binnen een omgrachting. Volgens de definitie van de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (RACM) zou de omgrachting van een moated site tenminste vijf meter breed moeten zijn en het voornaamste gebouw uitgevoerd in steen of baksteen. Net als bij een kasteel kunnen de gebouwen elementen bevatten die wijzen op een verdedigbaar karakter, maar deze bieden geen echte bescherming tegen een serieuze aanval of belegering. Archeologische resten bij een moated site wijzen veelal op een relatieve welstand. Moated sites werden vooral aangelegd vanaf de 13e eeuw.

Geografische spreiding

Noord- en Midden-Limburg zijn rijk aan moated sites en de oostelijke oever van de Maas tussen Venlo en Roermond vormt daarop geen uitzondering, zoals onderstaand lijstje laat zien:

Van bovenstaande lijst zijn enkele moated sites uitgegroeid tot wat we nu aanduiden met de term kasteel (Nieuwenbroeck, Hillenraad) of versterkte herenhoeve met al dan niet adellijke bewoners (Baxhof, Spick). Enkele bleven bewaard als - tot woonhuis verbouwde - pachthof (Waterloo, de Hout, Beekerhof, Graeterhof) en helaas zijn de gebouwen van diverse moated sites in het verleden gesloopt (Malbeck, Grote Hoeve, Schei, Spieker, Gen Raede, Boeshei), terwijl de grachten op tal van plaatsen werden gedempt.

Kijken we naar het terrein waarin de meeste moated sites werden aangelegd, dan valt al snel op dat we ze vooral aantreffen in oude Maasmeanders, beekdalen en moerassige gebieden. Het is in grote lijnen dezelfde omgeving die later, in de 17e eeuw, bescherming bood aan de boerenvluchtschansen van Geloo, Beesel en Swalmen.
De grachten van Gen Broek, Gen Raede, Waterloo, Baxhof, Hillenraad, Spick en mogelijk de Graeterhof werden gevoed dankzij de hoge waterstand in de voormalige Maasbeddingen. Malbeck, de Grote Hoeve en de Hout hielden de grachten nat dankzij wateraanvoer door Molenbeek, Gaasbeek en Swalm. Kwelwater zorgde voor de watervoorziening van de Schei en Beekerhof, terwijl een natuurlijke bron de grachten van de Spieker voedde. De omgrachting van de Boeshei is tegenwoordig droog maar moet in de 17e eeuw nog water hebben bevat.

Datering

Moated sites gaan voor Nederland veelal terug tot de 13e eeuw en het Maas- en Swalmdal sluit waarschijnlijk hierbij aan, ook al zijn de eerste geschreven bronnen niet ouder dan de 14e of 15e eeuw. Hoewel moated sites toen niet meer gangbaar waren, koos de bouwer van Oud Waterloo rond 1716 nog voor een omgrachting.

Niet alle oude boerderijen waren omgracht en ouderdom en omgrachting gaan dan ook zeker niet automatisch hand in hand. Bij eeuwenoude boerderijen zoals de Buxhof in Belfeld, Onderste Hof, Klaashof, de Zang, de Kamp en Klerkenhof in Beesel, Genaanhof, Genoenhof en Asselterhof zijn geen aanwijzigingen dat deze ooit omgracht waren. Gezien de ligging zou dit ook niet mogelijk zijn of men had moeten kiezen voor een droge gracht.
In de Franse Tijd (1795-1815) verdwenen veel omgrachtingen. De reden hiervoor is niet bekend.

Vorm

Een korte blik op nevenstaande afbeelding (niet op schaal) laat meteen de verscheidenheid aan vormen zien.

In grote lijnen kunnen we twee hoofdvormen onderscheiden: die waarbij slechts één stuk grond werd omgracht (Grote Hoeve, Waterloo, Baxhof) en een andere waarbij twee of meer stukken werden omsloten (Malbeck, Spieker, Spick, Boeshei). Bij de belangrijkste complexen zien we ook nog een extra buitengracht (Nieuwenbroeck, Hillenraad).

De grachten worden meestal aangeduid als 'graven', zoals bij Hillenraide bynnen den greve (1402), 'wijhers' of grachten. In processtukken uit 1599 lezen we hoe een hebberige schoonzoon midden in de winter de eigenaar van Nieuwenbroeck belaagde ende brekende het ijs in de grechten is gecomen duer de zelve grachten. In 1662 erfde de oudste zoon binnen de familie Van Baexen het huys tot Besel mitte twee moesgaerden, bomgardt ende weyde daer aen gelegen, daer de grachte door is gegraven.

Droge grachten bestonden natuurlijk ook. Ze werden vroeger ook wel aangeduid als vesten, zoals bij het kasteel van Kessel in 1338. Bij de moated sites in het Maas- en Swalmdal lijken ze niet voor te komen.
Overigens moeten we voorzichtig zijn met het woord 'gracht', dat vroeger ook voor werd gebruikt voor eenvoudige greppels en houtwallen. Zo moest de pachter van Middelhoven in 1593 den hoff van weynden, thuynen, wallen unde grachten holden unde bevrijen. Deze betekenis werd nog gebruikt tot ver in de 19e eeuw.

De moated sites hadden veelal een ophaalbrug, ook wel 'valbrug' genoemd. In 1598 riep een ongewenste bezoeker van huis Nieuwenbroeck: 'Doet de brugge neder', waarmee we weten dat het kasteeltje toen nog een ophaalbrug had. In het pachtcontract van de Baxhof uit 1709 is nog sprake van optreckende bruggen. Op een kaart van het Spick uit 1805 staat de ophaalbrug tussen het hoofdgebouw en de tuin nog ingetekend. Op het kadastrale minuutplan is dit gedeelte van de omgrachting verdwenen.

Binnen de omgrachting zien we een woongedeelte, stallen, schuur en eventuele andere bijgebouwen zoals bakhuizen en duiventorens. Bij Malbeck hoorde bovendien een molengebouw, doch dit lag buiten de omgrachting.

Functie

Omgrachtingen hadden een meervoudige functie. Daarbij zijn we al snel geneigd om als eerste te denken aan de verdediging, maar in de praktijk was het nut hiervan beperkt. Status en uitstraling zullen ook zeker een rol hebben gespeeld.

visvijver
In een akte uit 1652 is sprake van een graeff of viswijher aangelegd door de eigenaar van hoeve de Zang; mogelijk betreft het de Zangerweerd. Bij de belegering van Roermond in 1702 werden de grachten van de Spick door Hollandse troepen leeggelaten om de vissen gemakkelijker te kunnen vangen. In een verkoopovereenkomst van de Spick in 1718 werd nadrukkelijk afgesproken dat de verkopers geen vis meer uit de wijhers mochten halen. In 1722 klaagden de kartuizers dat de aanplant en de heggen rond de Beeckerhof worden vernield door Swalmenaren die in de kleine wijher achter de nieuwe grote wijher daar bij nacht en ontij "met werp-, cleeffgaerens ofte andere vischgetouw" de vissen uit het water probeerden te halen. Volgens een verklaring uit 1724 was hoeve de Boeshei toen nog rontomme geënclaveert in sijne vischvijvers.

Tijdens een voogdgeding in 1730 klaagde de pachter van de Armenhof aan de Raaystraat op de Boukoul dat hij schade ondervond omdat de eigenaar van het Spick de sluys compt op te trecken, tot conservatie van sijne vischvijvers.

hoofdgebouwen
De verschijningsvorm van de hoofdgebouwen is tamelijk divers, maar in veel gevallen kunnen we onderscheid maken tussen gebouwen met een woonfunctie en een dienstfunctie.
In geen enkel geval heeft de bebouwing binnen de moated sites in het Maas- en Swamdal nog zijn oorspronkelijke vorm. In de meeste gevallen zijn de gebouwen in of na de 18e eeuw gesloopt of vervangen. Op enkele plaatsen ontwikkelden de gebouwen zich tot een kasteelhoeve of kasteel. Bij bijvoorbeeld de Baxhof zien we dat de eigenaren het woonhuis door middel van toevoeging van een zogenaamd arkeltorentje een wat voornamer tintje probeerden te geven.

duiventoren
Volgens een verkoopovereenkomst van de Spick uit 1718 mochten de verkopers de duivenvlucht niet beschadigen.

brouwgetouw
Bij de voorhof van de Spick hoorde bij verkopen in 1718 en 1725 ook een brouwgetuig.

Kaartmateriaal en andere bronnen

Kaarten die voldoende detail bevatten om de moated sites te herkennen, treffen we aan vanaf het begin van de 17e eeuw, met als eerste goede voorbeeld de Domeinenkaart van Philipe Taisne uit 1623. De meeste bebouwing op deze kaart is schematisch, maar enkele huizen springen er toch herkenbaar uit, namelijk Malbeck bij Belfeld, de Spieker in Reuver-Leeuwen, Nieuwenbroeck in Beesel, de Baxhof, Hillenraad en het Spick in Swalmen. Van deze complexen wordt uitsluitend Nieuwenbroeck weergegeven met een omgrachting.

Voor Swalmen (1774) en Beesel (1781) zijn mooie series landmeterskaarten bewaard. Vergelijkbare kaarten van Belfeld (1797) gingen al in 1800 in vlammen op, samen met andere archiefbescheiden. Kadastrale minuutplans geven de toestand rond 1810-1840 weer en Grote Hoeve, Spieker, Nieuwenbroeck, Baxhof en Beeckerhof worden ook afgebeeld op de Rivierenkaart uit 1849. Van sommige goederen bestaan nog aanvullende kaarten uit andere bronnen.

In de archieven van de schepenbanken vinden we vooral geschreven informatie. Slechts af en toe worden daarbij ook fysieke kenmerken van de besproken objecten beschreven. Net als bij het vroege kaartmateriaal worden omgrachtingen hier veelal niet vermeld.

Malbeck

Malbeck wordt voor het eerst vermeld in 1418. De omgrachting is nog goed herkenbaar op het kadastraal minuutplan. Tegenwoordig kennen we Malbeck vooral als de langgerekte boerenhoeve uit 1766 op de rechteroever van de Molenbeek, het linkse gebouw op de afbeelding.

Op de kaart van landmeter Taisne uit 1623 staat nog een gebouw aangegeven aan de overzijde van de beek en een eenvoudige kaart uit 1792 laat aan de zuidkant van de beek een enkel gebouw zien binnen een vierkante omgrachting.

Tegenwoordig is van de omgrachting niets meer te zien. Ook de gebouwen binnen de gracht zijn geheel verdwenen.

Grote Hoeve

De Grote Hoeve wordt voor het eerst vermeld in 1456. De hoeve - een Gelders leengoed - omvatte toen tevens een jachtgebied (wildbaan) en paardenkudde, elementen die wijzen op een aanzienlijke status.

Op het kadastrale minuutplan is de omgrachting duidelijk aangegeven, net als op een particuliere kaart uit 1811 en op de Rivierenkaart uit 1849. Op de oudste kadasterkaart is de plaats van de brug nog aangegeven.

In 1911 werd de boerderij inclusief de daartoe behorende vijvers verkocht aan het missiehuis te Steyl, die de hoeve omdoopten tot St.-Leonardushoeve. In de 20e eeuw bestond de bebouwing van de Patershoof uit een enkele langgevelboerderij waarin alle aktiviteiten onder één dak waren samengebracht.

de Schei

De reden waarom dit complex hier wordt vermeld is vooral de aanwezigheid van de Zangerweerd, een langgerekte waterplas die wordt gevoed door een natuurlijke bron. De hier weergegeven hypothetische vorm van een omgrachting is op basis van een luchtfoto waarop deze vorm zich donker aftekent.

Geschreven vermeldingen van hoeve de Schei gaan terug tot het midden van de 14e eeuw, maar er zijn geen akten waarin een omgrachting wordt genoemd. Een klacht uit 1652 over een vijsvijver van de eigenaar van hoeve de Zang heeft mogelijk betrekking op de Zangerweerd. De voorgangers van de huidige hoeve de Schei verdwenen al vroeg: op een kaart van Domeingoederen uit 1743 staan ze al niet meer ingetekend. De gebouwen van de Zang verhuisden tussen 1743 en 1781 naar de overzijde van de Sint Lambertusweg.

Archeologisch onderzoek zou kunnen uitwijzen of de Schei daadwerkelijk tot de moated sites mag worden gerekend.

de Spieker

De Spieker werd vermoedelijk aangelegd in het derde kwart van de 16e eeuw, d.w.z. tijdens of kort voor de 80-jarige oorlog.
Het complex bestond uit twee omgrachte terreinen; op het kadastrale minuutplan zijn deze grachten verdwenen. Het gedeelte met de bebouwing werd vermoedelijk als eerste aangelegd. Rond 1640 werd door de inwoners een aanvullend gedeelte omgracht om daar met het vee te kunnen vluchten. We zien hier een voorbeeld hoe een bestaande omgrachting werd opgenomen in een jongere schans.
De gracht van de Spieker werd gevoed door een natuurlijke bron in de Lommerbergen. In de Franse Tijd verdween de omgrachting. De bestaande bebouwing werd in 1935 gesloopt en vervangen.

hof t'Gen Broek

Op de plaats van de tot appartementen verbouwde bijgebouwen van het huidige huis Nieuwenbroeck lag vroeger de hof t'Gen Broeck of Broeckerhof, voor het eerst vermeld in 1458. Met de bouw van het 'nieuwe' kasteel rond 1560 bleef de Broeckerhof als pachthoeve bestaan naast het herenhuis.

Op basis van de vorm van de huidige omgrachting, de ligging van de gebouwen en naar analogie van andere moated sites in de omgeving mag niet worden uitgesloten dat het omgrachte terrein vroeger ooit in tweeën gedeeld was. De ophaalbrug werd vóór 1780 vervangen door een vaste brug, maar in het poortgebouw zijn de katrolrollen nog aanwezig.

hof t'Gen Raede

De oudste vermelding van het Bentheimse leengoed ten Raede dateert uit 1368. Deze moated site in Bussereind bestond in de 15e eeuw naast de Broekerhof, maar na de bouw van huis Nieuwenbroeck rond 1560 nam de hoeve snel af in aanzien en al snel werd het nieuwe kasteel het juridische middelpunt van het leengoed. In het begin van de 17e eeuw was de hoeve gedeeld en ze raakte in verval. Vermoedelijk voor het midden van de 17e eeuw werden de gebouwen gesloopt en de grachten gevuld.

Naar de vorm van de omgrachting moeten we vrijwel helemaal gissen. Een proefopgraving in 1987 leverde een fundering van mergelblokken op, opgetrokken op eiken funderingspalen. Aan de noordzijde daarvan kon een klein stukje gracht worden vastgesteld. Op basis van perceelsgrenzen zou de omgrachting hebben kunnen lopen zoals op het rollover plaatje. De grachten werden gevoed door de Huilbeek.

Waterloo

Oud Waterloo was rond 1716 de laatste moated site die werd aangelegd in het Maas- en Swalmdal. Om de grachten van voldoende water te voorzien, werd als bouwlocatie gekozen voor een watervoerende slenk (in dit geval een zeer oude Maasarm) waardoor het kwelwater van het Meerlebroek werd afgevoerd naar de lagergelegen Turfhei. Een verkoopcontract uit 1751 noemt twee waterpompen, waarmee mogelijk pompen worden bedoeld die het waterpeil van de omgrachting moesten regelen.

Alleen het zuidelijkste gedeelte van Oud Waterloo is nog tamelijk origineel na een grote verbouwing in 2006 en '07 waarbij in het noordelijkste gedeelte binnen de omgrachting enkele nieuw gebouwde appartementen werden toegevoegd.

Baxhof

De Baxhoeve werd eeuwenlang kortweg 'de Hoeve' genoemd, totdat ze in het laatste kwart van de 16e eeuw in handen kwam van de familie Van Baexen. Deze moated site bestond vrijwel zeker al in het derde kwart van de 14e eeuw en wordt voor het eerst met zekerheid vermeld in 1461 als de hof op geen Hoeve.

Het water in de grachten werd vroeger op peil gehouden door de ligging in de bedding van de Teutebeek, die het water van de Turfhei en het Schoolbroek afvoert naar de Swalm. Op de Taisne-kaart uit 1623 wordt de hoeve afgebeeld zonder omgrachting. Op de Smaberskaart uit 1761 heeft de gracht twee overbruggingen: een tussen de parallel gelegen hoofdgebouwen en een tweede die naar de schuur en overige bijgebouwen voert.

Vergelijking van de verschillende kaartjes en de luchtfoto laat zien dat ook de bebouwing van de Baxhof diverse wijzigingen onderging.

De Hout

Hoeve de Hout langs de Swalm wordt voor het eerst vermeld in een belastinglijst uit 1369.

Op de Smaberskaart uit 1774 zien we ten westen en zuiden van de boerderij nog restanten van een omgrachting. Zoals op zoveel plaatsen is de gracht ook bij de Houterhof in de loop van de Franse Tijd gedempt. Er zijn geen akten bekend waarin de gracht wordt genoemd.

Beeckerhof

De Beeckerhof wordt vermoedelijk als vermeld in een belastinglijst uit 1369 als eigendom van de vrouwe van Beke. De omgrachting wordt voor het eerst vermeld in een klacht uit 1668 nadat de eigenaren bij het graven van een vijver de naast deze vijver gelegen weg hadden beschadigd. In een akte uit 1722 is sprake van een kleine wijher achter de grote nieuwe wijher gelegen.

Op de Smaberskaart (1774) zien we het omgrachte complex plus een aparte wijher. De bebouwing ten opzichte van de vroegste kadastrale situatie is nog duidelijk anders: binnen de omgrachting liggen vier gebouwen, waarschijnlijk te identificeren als pachterswoning, stallen, schuur en bakhuis. Op het minuutplan zijn bijna alle aktiviteiten onder één langgerekt dak samengebracht; alleen het brandgevaarlijke bakhuis ligt nog apart.

Van de omgrachting van de Beeckerhof is helaas niets over.

Hillenraad

Hillenraad werd in de tweede helft van de 14e eeuw gebouwd, waarschijnlijk als een eenvoudige woontoren met een vluchttoren plus enkele bijgebouwen. In de loop van de eeuwen groeide de burcht uit tot de huidige vorm.

Naar de oorspronkelijke vorm van deze moated site is weinig onderzoek gedaan. Op basis van de huidige vorm en analogie van andere moated sites in het Maas- en Swalmdal is het mogelijk dat Hillenraad begon met afmetingen die vergelijkbaar zijn met bijvoorbeeld bijvoorbeeld het Spick. De oorspronkelijke omgrachting beperkte zich in dat geval tot het gebied rond hoofdgebouw en bijgebouwen, met mogelijk reeds een gracht tussen beide delen. Op de oudst bekende detailtekening uit 1741 is de kasteelhoeve niet ingetekend maar toch werd deze in 1577 al vermeld en getuige jaarankers in 1648 her- of verbouwd.

Graeterhof

Of ook de Graeterhof tot de moated sites mag worden gerekend is onzeker. De ligging en enkele overleverde kenmerken doen dit echter wel vermoeden. De hoeve ligt aan de rand van de Eppenbeek in dezelfde oude Maasbedding waarin ook Spick en Hillenraad liggen. Met deze ligging, op een punt waar bovendien een Leijgraeff in de Eppenbeek uitmondt, was de watervoorziening vrijwel gegarandeerd.

De Graeterhof, met zekerheid vermeld in 1471 maar vermoedelijk minstens een eeuw ouder, beschikte in 1588 nog over een vluchttoren die toen zelfs nog werd herbouwd nadat hij door soldaten was verwoest. Dit weerbare element is een belangrijke aanwijzing dat de hoeve een tamelijk verdedigbaar karakter had. Een omgrachting zou uitstekend passen bij dit beeld. Vooralsnog zijn er echter geen concrete bewijzen dat de Graeterhof een moated site was.

Spick

De geschreven geschiedenis van de Spick gaat terug tot tenminste 1463, maar de hoeve dateert vermoedelijk van eerder. Door de hoge waterstand in de oude Maasmeander zijn de grachten goed waterhoudend. Op het kadastrale minuutplan zien we dat het complex door grachten in tweeën wordt gedeeld. Hoe tijdelijk zo'n opname is, zien we bij vergelijking met de situatie in 1774, waar we duidelijk een driedeling zien doordat ook tussen het hoofdgebouw en de tuin nog een gracht ligt. De ligging van de wegen lijkt erop te wijzen dat de weg genaamd BOVEN BOUKOUL vroeger dwars door deze tuin en langs een houtzoom naar de hof Mouthagen liep, die lange tijd eigendom was van dezelfde eigenaren. In dat geval is het ook waarschijnlijk dat de bijgebouwen oorspronkelijk op het onderste 'eiland' lagen en pas later op de huidige plaats werden toegevoegd. Dit op zijn beurt zou betekenen dat ook het huidige poortgebouw een latere toevoeging is, aangezien de 'normale' toegang al via de tuin was.

Boeshei

Van de verdwenen hoeve de Boeshei was tot voor kort zeer weinig bekend. Alleen dankzij uitgebreid archiefonderzoek kon de geschiedenis worden gereconstueerd die teruggaat tot tenminste 1549. Volgens een akte uit 1724 was de bouwhof toen nog rontomme geënclaveert in sijne vischvijvers. Door latere ontginningen is het landschap kennelijk zo goed ontwaterd dat we ons tegenwoordig nog nauwelijks kunnen voorstellen dat de nu droge grachten ooit water voerden.

Opvallend bij deze moated site is, dat de gracht bij landmeter Smabers (1774) en op het kadastrale minuutplan volstrekt verschillend wordt weergegeven. Smabers geeft een rechte omgrachting aan die vele malen groter is dan wat tegenwoordig nog waarneembaar is in het terrein. De vroegste kadasterkaart weerspiegelt de feitelijke situatie veel beter en laat een eivormige, in tweeën gedeelde omsluiting zien met een grootste doorsnede van ongeveer 70 meter.

Nawoord

Van de twaalf moated sites die met zekerheid bekend zijn in het Maas- en Swalmdal, zijn van slechts zes de grachten bewaard: Nieuwenbroeck, Waterloo, de Baxhof, Hillenraad, de Spick en de Boeshei. Bij Malbeck, de Grote Hoeve en Gen Raede verdwenen zowel de omgrachting als de bebouwing, bij de Boeshei rest enkel een opgedroogde gracht.
Feitelijk weerspiegelen de Baxhof en de Spick nog het beste het karakter van een oude moated site. Helaas zijn ook bij de Baxhof de grachten steeds verder aan het verlanden.

Naar de moated sites in het Maas- en Swalmdal is nog weinig archeologisch onderzoek gedaan.

© Loe Giesen, Reuver 2007-2008

Bezoek ook:

Toponiemen in het Maas- en Swalmdal

Oude landkaarten in het Maas- en Swalmdal

Foto-impresssie van het Maas- en Swalmdal