Landmetingen in het Maas- en Swalmdal
en de landmetingen door J.J. Smabers

door

Loe Giesen

 

Om duidelijkheid te scheppen over wie welke onroerende goederen bezit, wordt al sinds vele eeuwen de hulp ingeroepen van landmeters. Omdat van deze personen een betrouwbaar resultaat werd verwacht, werden landmeters ook vroeger al beëdigd. Bij sommige metingen waren daarnaast gerechtslieden aanwezig om zo kennelijk controle uit te oefenen, zoals blijkt uit een akte van 24 mei 1571.

Meetboeken

De metingen werden aangetekend in registers die veelal bunderboek of boenderboek werden genoemd, maar ook worden aangeduid met de termen schatboek of meetboek. In geval van verkoop, deling, vererving etc. moesten de wijzigingen natuurlijk steeds worden bijgehouden om het systeem ook betrouwbaar te houden. Door deze wijzigingen werden de registers echter gaandeweg steeds onoverzichtelijker, zodat het zo nu en dan noodzakelijk was om met een schone lei en daarmee een nieuw register te beginnen.

Schattingen en tienden

De maat van de grondstukken was om meerdere redenen belangrijk. Zo werd grondbelasting geheven afhankelijk van grootte en kwaliteit van de grond. De omvang werd uitgedrukt in morgens, vierkante roeden (waarvan er 150 in een morgen pasten) en vierkante voeten. De belasting werd daarnaast meestal uitgedrukt in de klassen zwaar, middel, licht en nieuw licht. Dit had vooral te maken met de kwaliteit van de grond, hoewel we moeten vaststellen dat er ook een verband is met de periode waarover een perceel reeds in gebruik was. Zo vallen de oudste ontginningen veelal onder de klasse 'zwaar', de latere vaak onder 'nieuw licht'. Daarnaast hechtten ook de tiendheffers, d.w.z. degenen die gerechtigd waren om een gedeelte van de opbrengst van sommige landerijen te vorderen, groot belang aan een juiste registratie.
Met name bij landerijen waarvan de afmetingen nog wel eens wilden veranderen door invloed van natuur en ingrijpen van de mens, zoals langs rivieren en wegen, werden ook soms tussentijdse metingen verricht. Dit gebeurde o.a. bij een aanwas bij de buurtschap Rijkel onder de gemeente Beesel op 2 oktober 1612. Volgens deze akte werd daarbij gemeten met de 'maete off roede van Bezel'. Natuurlijk werden er ook wel eens fouten gemaakt bij deze metingen. Uit een klacht die rond 1647 werd ingediend blijkt dat de metingen ook werden gebruikt om het weiderecht vast te stellen.
De landschat werd jaarlijks opgehaald door de schatheffer. Dit ambt werd jaarlijks verpacht aan de minstbiedende. Volgens de voorwaarden van de verpachting, zoals we deze kennen uit 1789, ontving de schatheffer het schatboek en lijsten van hoofd- en beestenschat, consumptie en bedrijf. Uit de inkomsten moest hij de ge­wone, subsidie- en onraadspenningen betalen, alsmede de renten van kapitalen gevestigd op de gemeente, dorps­lasten etc. Zodra lijsten van verkochte gemeentegronden waren opgemaakt, ontving hij deze eveneens. Het schatheffersambt werd in 1789, na een inzet op 2% door de gemeente, uiteindelijk verpacht voor 4½%.

 

Uit de anonimiteit

Van vroege landmeters in onze regio zijn ons geen namen bekend en de meeste oude meetboeken zijn niet bewaard gebleven. Voor Swalmen beschikken we uit meetgegevens die teruggaan tot het tweede kwart van de 17de eeuw, terwijl we voor Beesel kunnen putten uit gegevens afkomstig uit 1654 van een landmeting verricht door Abraham Keullen uit Brüggen (D).Van landmeter J. Mulier is een kaart bekend van 28 april 1662. Ditmaal ging het echter niet om een meting, maar om een kaart die werd vervaardigd als hulpmiddel ten behoeve van een proces over een grensconflict tussen de gemeenten Beesel en Swalmen. Van landmeter A. van der Crabben weten we dat hij in Beesel werkte in de jaren 1717-1733.
Kennelijk gebeurde de registratie in het midden van de 18de eeuw niet altijd even zorgvuldig, zoals blijkt uit correspondentie van het Hof van Gelder uit de jaren 1739-1747. De extra aandacht was voldoende om weer preciezer te werk te gaan. Bij een verkoop van grond in 1753 werd zelfs nadrukkelijk bedongen dat de aankopers het land op eigen kosten moesten laten meten en in het boenderboek van de parochie moesten laten opnemen.
Niet alleen schatheffer en tiendheffers hadden belang bij een zorgvuldige registratie. Ook pachters en verpachters hadden graag richtlijnen waarmee zij, afhankelijk van de kwaliteit van de landerijen, hun pachtprijzen konden vaststellen. Dit blijkt uit een uitvoerige verklaring uit 1758, die zich bevindt in het archief van het voormalige klooster Maria Weide te Venlo, als eigenaar van grote boerderijen in o.a. Swalmen-Middelhoven en Beesel-Rijkel één van de geërfden daar.
Uit ditzelfde archief weten we ook dat reeds in 1765 plannen bestonden voor een algemene meting in de gemeente Beesel. Het klooster vond dit voornemen maar een verkwisting van algemene middelen, die uiteindelijk wel móést leiden tot het failliet van de gemeente.

 

De Smaberskaarten van Swalmen en Beesel

De kaarten van Swalmen omvatten in totaal 17 deelkaarten en een overzichtkaart. Kaart 14 ontbreekt, maar de genealogische gegevens bevinden zich zoals gezegd in het bijbehorende meetboek. Van Beesel zijn alle 13 deelkaarten bewaard alsmede de overzichtkaart. De kaarten zijn oorspronkelijk op groot formaat en in kleur.

De Swalmer kaarten zijn in redelijke staat maar hebben toch zichtbaar geleden van wateroverlast, slecht archiefbeheer in het verleden (zo zijn de kaarten opgeplakt op hardboard) en doordat bezoekers in het verleden overtrektekeningen hebben gemaakt met carbonpapier, waardoor de lijnen en kleuren op veel plaatsen beschadigd zijn. De kaarten van Beesel zijn in vrij goede staat.

De kaarten bevatten, behalve fraaie afbeeldingen van de topografische situaties in Swalmen (1774) en Beesel (1781), veel genealogische informatie. Bij vrijwel ieder perceel, voorzien van een nummer, wordt de naam van de eigenaar vermeld, de perceel­grootte, de belastingklasse, een toponymische aanduiding van het gebied en aan wie de tiend verschuldigd is. Veel percelen zijn gedeeld (of nog onverdeeld) bezit, hetgeen vaak wijst op een gemeenschappelijke achtergrond in de vorm van afstamming of huwelijk. Ook een gelijke grootte van twee naast elkaar gelegen percelen kan wijzen op een eerdere deling en daarmee eenzelfde afstamming. Houdt er rekening mee dat gezinnen of personen waarvan u weet dat zij op dat moment in Beesel of Swalmen woonden, ook gepacht of gehuurd konden wonen of konden inwonen ten behoeve van enig dienstverband of bij schoonouders, en daarmee niet worden genoemd in de lijst van eigenaren.

Helaas zijn de kaarten niet honderd procent betrouwbaar, zoals ook landmeter Smabers in 1791 moest erkennen. In oktober van dat jaar werd zijn hulp opnieuw ingeroepen voor het delen van de Koebemd in het Ohebroekerveld te Beesel, en hij stelde daarbij vast dat de 'linie off perpendiculaire', uitgaande op de hoek tussen de twee wegen, te weten de Processieweg en de weg naar het Schaapsbruggetje, door de 'kettingtreckers' die door de gemeente waren aangesteld, 'wesende wilde jongens', meer dan twee roeden te lang was aangegeven. Smabers had bij het opstellen van de kaarten van de generale meting uit 1781 al meer fouten van deze jongens vastgesteld, zodat hij meerdere stukken had moeten onderzoeken en hermeten.

De Smaberskaarten op cd-rom (tekst bij uitgave CD in 2000)

De landmeterskaarten van J.J. Smabers werden in 2000 gedigitaliseerd en op cd-rom gezet. De scans (600 dpi) zijn gemaakt aan de hand van afdrukken op A4-formaat van zwart-wit negatieven gemaakt met een technische camera (Beesel) resp. kleinbeeldcamera (Swalmen), waardoor de kwaliteit van de Beeselse scans het beste is.
Wegens de grootte van de kaarten en de behoefte aan detail is afgezien van kleurenscans, omdat hiermee de (toch al aanzienlijke) bestands­grootte nog verder zou toenemen en de CD-ROM daardoor slechts onhandelbare afbeeldingen zou bevatten. Steeds snellere PC's en grotere opslagmedia maken het aannemelijk dat dit probleem over enkele jaren tot het verleden behoort. Beschikt u over voldoende schijfruimte, dan verdient het aanbeveling de bestanden op uw harde schijf te zetten. Dit maakt het raadplegen sneller.

De gescande afbeeldingen zijn opgeslagen in TIF-formaat, leesbaar met een groot aantal programma's waar­onder Microsoft Photo Editor, Kodak Imaging voor Windows en Adobe Photoshop. De afbeeldingsbestanden zijn herkenbaar aan hun letter-cijfer-combinatie (bijv. SMAB-B06.TIF voor Smaberskaart Beesel kaart 6). Gebruik bij voorkeur een programma waarmee kan worden ingezoomd. Verkiest u snelheid boven kwaliteit, bewaar de afbeeldingen dan (m.b.v. van een daartoe geschikt programma) als JPG-bestand (met JPEG-kwaliteitsfactor 25 zijn de bestanden nog ongeveer 10% van hun huidige omvang en zijn de namenlijsten toch nog goed leesbaar).
De gegevens zijn extra toegankelijk met behulp van het tekstbestand SMABERS.TXT (velden gescheiden door tabs). Dit formaat kan worden ingelezen in veelgebruikte databases als dBase en Access (nieuwe lege database maken, daarbinnen SMABERS.TXT als nieuwe tabel importeren), tekstverwerkers als WordPerfect en Word (zorg zelf voor een juiste tabinstelling) en spreadsheets als Lotus en Excel (inlezen als tekstbestand met velden gescheiden door tabs, daarna kolombreedte aanpassen). De eerste kolom, met achternamen, is door de samen­stellers toegevoegd om het zoeken op naam makkelijker te maken zonder de authentieke tekst geweld aan te doen. De laatste kolom is bedoeld om de oorspronkelijke volgorde van de gegevens te kunnen herstellen zonder het alleen-lezen bestand van CD-ROM opnieuw te hoeven inlezen.

Als u deze CD-ROM aanschaft, hebt u de registers van dopen, trouwen en begraven van de parochies behorend tot de gemeenten Swalmen en Beesel waarschijnlijk al doorgenomen. Maar er zijn nog tal van bronnen.
In de overdrachtsprotocollen van Beesel en Belfeld resp. Swalmen en Asselt wordt na invoering van de kaarten in vele gevallen verwezen naar de door Smabers toegekende nummering. Met enige volharding is het zo vaak mogelijk een brug te slaan naar de kadastrale archieven. De weg terug in de tijd levert soms genealogische materiaal tot rond of zelfs vóór 1600, waarbij de oudere meetboeken behulpzaam kunnen zijn. Daarnaast zijn alle transportprotocollen van Beesel en Belfeld (1560-1796) volledig doorgenomen, een gigantische klus die vele jaren van archiefstudie heeft gekost.
En wat te denken van de vele rekeningen, schattingslijsten, tijnslijsten, gerechtelijke stukken etc. die zich in allerlei archieven bevinden. Denk dan ook niet te snel: ik heb nu wel zo'n beetje alles doorgenomen wat er is.

Om auteursrechtelijke redenen zijn op deze CD geen programma's bijgevoegd.

Loe Giesen

Reuver, 14 maart 2002

Bestel nu de cd-rom met gedetailleerde landmeterskaarten uit 1774-1781!
Maak € 12,50 over op giro 3431481 t.n.v. L. Giesen te Reuver o.v.v. "cd-rom Smabers" en je ontvangt de cd met de hier beschreven kaarten binnen 14 dagen thuis.

Tussen Maas en Meerlebroek - Home